Tu e lexu qitash
Bajazid Doda (1888 – 25 prill, 1933)

Bajazid Doda (1888 – 25 prill, 1933)

Nuk është e pazakontë që historia që ne mësojmë në shkollat tona të jetë selektive dhe të shfaq vetëm disa anë të saj. Shumë momente dhe personazhe historike janë lënë anash në tekstet e historisë, për të e ruajtur një imazh të rremë të servuar nga pushteti.

Kështu është vepruar edhe me historinë shqiptare, kur një personalitet i shquar i fund shekullit të 19-të dhe fillim shekullit të 20-të është lënë në harresë dhe gjeneratat e reja sot nuk mësojnë për jetën dhe veprën e tij. A ka të bëjë kjo me faktin se ky personalitet ishte homoseksual? Këtë mund ta marrim vesh duke lexuar mbi veprën e tij, e cila vlerësohet dhe ruhet në perëndim.

Bëhet fjalë për Bajazid Doda, një etnograf dhe fotograf shqiptar që shikoi shkatërrimin e kulturës së tij dhe ndërmori veprime kundër saj, duke regjistruar peisazhin dhe identitetin e Luginës së Rekës së Epërme në Maqedoninë Veriore. Puna e tij ka shërbyer si gur prove brenda akademisë përreth Luginës së Rekës së Epërme.

Bajazid Elmaz Doda është lindur rreth vitit 1888, në fshatin malor Shtirovicë të Rekës së Epërme (Maqedoni e Veriut), ku edhe ka kaluar fëmijërinë. Atje ai dëshmoi shumë nga diskriminimi dhe izolimi me të cilin përballej komuniteti mysliman. Si shumë djem të Rekës, edhe ai mori rrugën e mërgimit dhe shkoi në Rumani për të punuar. Më 20 nëntor 1906, në Bukuresht, takon albanologun baron Franc Nopça (1877-1933), i cili tetëmbëdhjetëvjeçarin e pranon në punë si shërbëtor.

Maqedoni. Pamja e Shtirovicës. Fotografuar nga Bajazid Doda. Viti 1907.

Nga marrëdhënia e punës lindi një dashuri dhe një bashkëjetesë shumëvjeçare. Në kujtimet e jetës së tij, botuar më 2001 me titullin “Reisen in den Balkan” (Udhëtime nëpër Ballkan), Nopça ka përshkruar me pak fjalë takimin e parë me të dashurin e tij, i cili gjithkund figuronte si sekretar i tij privat.

“Më 20 nëntor 1906, në Bukuresht, jam njoftuar me Bajazid Dodën. Që nga ajo kohë Bajazidi ka qëndruar pranë meje dhe që nga vdekja e Luis Drashkoviqit ai ka mbetur i vetmi njeri që më donte me të vërtetë, dhe në të cilin unë pata besim të plotë në të gjitha gjërat, pa më shkuar kurrë mendja në ndonjë dyshim se ai do të mund të keqpërdorte besimin tim. Edhe ai kishte gabime, por duke parë gjithë të mirat e tij, i kam injoruar ato. Nga urrejtja kundër çdo gjëje austro-hungareze dhe ngaqë unë isha angazhuar posaçërisht për Shqipërinë, nga urrejtja ndaj meje, serbët vranë në Shtirovicë babain dhe vëllanë e Bajazidit më 1913.”

Maqedoni. Burri duke pirë duhan, në luginën e sipërme të Rekës afër Dibrës. Fotografi nga Bajazid Doda. Viti 1907.

Më vonë, Nopça, së bashku me shërbëtorin e tij të ri, udhëtoi për në vendlindjen e tij, në pronën e prindërve në Saçal afër Hacegut në Transilvani, dhe pas disa muajsh në Londër, ku Bajazidi u sëmurë nga një grip i rëndë. Kah mesi i nëntorit, të dy bashkë u nisën nga Shkodra, ku Nopça, në vitet 1907-1910 dhe më vonë pas tetorit 1913 kishte një shtëpi, për në Mirditë dhe Kalis, ku ranë peng të plaçkitësit namkeq Mustafa Lita. Pas lirimit të tyre në Prizren, ata udhëtuan për në Shkup dhe, me gjasë, siç kishin planifikuar më parë, kanë kaluar edhe nëpër Rekën e Epërme. Pastaj ata udhëtuan prapë për në Shkodër, për të studiuar rajonin e fiseve Hoti dhe Gruda.

Si sekretar i Baronit, Doda ishte në gjendje të eksploronte Shqipërinë në një mënyrë krejtësisht të re. Sidoqoftë, për shkak se ai ishte i varfër dhe shqiptar, kërkimi dhe qasja e tij në burimet akademike ishin të kufizuara. Baroni, i cili nuk ishte një qytetar shqiptar dhe kishte një kuptim shumë më pak të nuancuar të kulturës, nuk u përball me pengesa të tilla.

Maqedoni. Festa e dasmës në malet e Rekës së Epërme. Fotografi nga Bajazid Doda. Viti 1907.

Kjo, sigurisht, nuk e ndaloi atë të bënte studimet e tij për Shqipërinë. Ai shkroi një numër librash dhe pavarësisht nga kuptimi i tij për njerëzit shqiptarë duke u mbështetur në stereotipet, ekzotizmin dhe paragjykimet personale, ai gjeti reputacion për studimin e tij për Shqipërinë. Tani konsiderohet themelues i studimeve shqiptare.

Megjithëse u tha që Doda ishte i punësuar kryesisht si një shok për Baronin, ai ishte më shumë se kaq. Doda ishte jo vetëm partneri i Baronit për shumë vite por një pasuri e pabesueshme. Të dy e gjetën veten në një numër aventurash gjatë kohës së tyre së bashku; ata u rrëmbyen nga një bandit i famshëm, kërkuan kockat e dinosaurëve, shkruan libra, shërbyen në luftën e parë botërore dhe thuhet se ndaluan luftimet midis shtetasve shqiptarë.

Maqedoni. Një dhëndër shqiptar një ditë pas martesës së tij. Fotografi nga Bajazid Doda. Viti 1907.

Sekretarin e vetë Nopça e mori me vete edhe në luftën e viteve 1915-1916, kur ai po shërbente me trupat austro- hungareze në Kosovë. Pas luftës ata jetuan kryesisht në Vjenë, ku shkencëtari Nopça botoi studime të rëndësishme si në lëmin e albanologjisë, po ashtu edhe në paleontologji dhe gjeologji, duke fituar respekt të madh shkencor.

Më 25 prill 1933, pas një vuajtjeje të gjatë nga depresioni, Nopça i mori jetën vetes me një plumb në gojë. Pak çaste më herët, ai veç kishte vrarë edhe shërbëtorin e vet besnik dhe bashkëshortin Bajazid Doda. Në letrën e tij për policinë, Nopça kishte shkruar: “Shkaku i vetëvrasjes sime është sistemi im nervor i shkallmuar. Arsyeja pse unë e kam vrarë në gjumë, krejt pahetueshëm, edhe shokun tim të moçëm dhe sekretarin tim, Bajazid Elmaz Doda, është se unë nuk mund ta lija atë të sëmurë, të shkretë dhe pa para në këtë botë, sepse ashtu ai do të vuante së tepërmi. Dua të më djegin”.

Bajazid Doda (në të majtë) dhe Baroni Franc Nopça (në të djathtë)

Bajazid Doda ishte dyzet e pesë kur u vra në shtratin e tij. Përkundër jetës së tij të shkurtër, ai la pas një trashëgimi të pabesueshme, duke regjistruar dhe studiuar një rajon për të cilin përndryshe do të kishim pak njohuri. Doda është autori i dorëshkrimit “Albanisches Bauerleben im oberen Rekatal bei Dibra (Makedonien)” [Jeta e fshatarëve shqiptarë në Rekën e Epërme pranë Dibrës (Maqedoni)], të ruajtur në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë. Dorëshkrimi u përfundua nga autori, atëbotë njëzetegjashtëvjeçar, në Vjenë, në prill të vitit 1914, por nuk u botua. Nga parafjala e autorit del se teksti ishte përkthyer në gjermanisht nga Nopça. Dorëshkrimi origjinal në shqip, nëse një të tillë ka pasur, tani mund të merret si i zhdukur.

Maqedoni. Tregtarët e hallvës shqiptare në Shkup. 1907.

Ky studim etnologjik, i botuar në Vjenë në vitin 2007, pas pothuajse një shekulli, përmban një mori të dhënash dhe informatash nga lëmenjtë më të ndryshëm, ndaj mu për këtë arsye do të mund të zgjonte interesim për shumë fusha shkencore dhe të gjente përdorim gjithandej. Tutje, ky do të mund të ishte studimi i parë etnografik i hartuar në gjermanisht nga një autor shqiptar. Doda na tregon: qëllimin e librit të tij:

“Vendlindja ime, Reka e Epërme, në kohën e Turqisë, si pasojë e një politike shkurtpamëse dhe të prirur nga barbaria, është ndarë i tëri nga bota. Gjatë ndodhive të fundit ajo mbeti në sundimin serb, dhe brengos fakti që popullsia shqiptare myslimane e këtij rajoni, si pasojë e ndarjes nga bota, mund të zhbëhet tërësisht nga faqja e dheut. Më qëllim që ta luftoj këtë të keqe, t’u ndihmoj bashkëfshatarëve të mi që të ruajnë tërësinë e tyre dhe njëkohësisht që të lë një vepër për të qenë në Shqipëri, unë kam shkruar këtë studim mbi jetën e shqiptarëve në Rekën e Epërme. Ajo çka ka shkruar Spiridon Gopçeviq në librin e tij namkeq mbi Maqedoninë (Maqedonia dhe Serbia e Vjetër, 1889) rreth Rekës është tërësisht e pavërtetë dhe gënjeshtër tendencioze, gjë që është argumentuar nga unë dhe shtegtarë të tjerë.

Unë nuk kam dashur as të bëj një studim etnografik, as ndonjë punim tjetër të ngjashëm e shumë sfidues, por thjesht, trup e këput, të përshkruaj jetën e kësaj pjese të botës, ashtu siç e kam përjetuar ditë për ditë.

Mu ata që kanë zhbërë shqiptarët e rrethit të Nishit, duket se do bëjnë të njëjtën edhe me bashkëfshatarët e mi. Atëherë, edhe përshkrimet më të thjeshta dhe autentike të jetës së përditshme të njerëzve të mi do të mbeten si një monument i një qenësie të dikurshme dhe njëkohësisht do të jenë një kallëzim kundër asgjësuesve të saj. Përkthimin e dorëshkrimit e ka bërë Dr. Baron Nopça. Ilustrimet janë bërë nga fotografitë vetjake”.

Maqedoni. Dy të rinj të Shtirovicës që tregojnë opangat (këpucët). 1907.

Ky studim është një vështrim i rrallë mbi një botë të shkuar për faktin se Shtirovica, dy vjet pas hartimit të këtij studimi, u shkatërrua dhe u bë rrafsh me tokë nga forcat ushtarake bullgare. Popullsia shqiptare e atjeshme u dëbua. Më vonë, shumë prej tyre qenë detyruar të shpërnguleshin në Turqi. Sot, rajoni pothuajse është i pabanuar.

Kqyre edhe qito

Për koleksionin fotografik të Dodës jemi mirënjohës Arkivit Pamor të Bibliotekës Kombëtare të Austrisë (Bildarchiv, Österreichische Nationalbibliothek) në Vjenë ku koleksioni i Dodës ruhet me numrat NB902060B deri NB902076B.

Maqedoni. Në të majtë: dy burra nga Shtirovica me pantallona të zeza (tirq); në të djathtë: dy myslimanë sllavë nga Reka e Poshtme. 1907.

Ndërsa ai mund të mos e kishte menduar atë si një pjesë serioze të një pune akademike, kjo është pikërisht ajo që është bërë. Megjithëse ishte ruajtur në Bibliotekën Kombëtare Austriake për shumë vite, ai u gjet, u redaktua dhe u botua më në fund në 2007.

Sigurisht, kjo e bën edhe më shumë për të ardhur keq që vepra e tij shpesh hidhet poshtë ose vihet në hije nga Franc Nopça, disa shkojnë aq larg sa të pretendojnë se vetë libri është shkruar tërësisht nga Nopça.

Ndërsa ka merita për përkthimet e tij të veprës, është e vështirë të besohet se një njeri që kërkonte famë dhe nënvlerësonte rolin e Dodës në jetën e tij do të hiqte dorë nga meritat e tij.

Në vitin 2016, me regji të Visar Vishka është publikuar dokumentari “DODA – The Life and Adventures of Franz Baron Nopcsa” i cili është fokusuar në jetën e Baronit. Dokumentarin mund ta ndiqni në këtë link.

Maqedoni. Bariu në një mantel lëkure deleje me disa burra nga Shtirovica. 1907 Fotografuar nga Bajazid Doda.

Për momentin ka një numër i avokuesve dhe aktivistëve që luftojnë për të njohur kontributet e Nopçës në Shqipëri, pasi ai kryesisht është harruar pjesërisht për shkak të seksualitetit të tij. Është e lehtë të pyesësh veten pse kontributet e Dodës nuk i janë dhënë i njëjti trajtim. Antisemitizmi dhe paragjykimi i përgjithshëm i veprës së Nopçës shpesh injorohen. Sidoqoftë, ekziston një nivel tjetër i vëzhgimit dhe vëmendjes që i kushtohet veprës së Dodës thjesht për të provuar se ishte shkruar nga Nopça, e jo puna e një sekretari mysliman të klasës së ulët.

Puna e mirë mund të vijë nga kushdo; nuk ka nevojë për një doktoraturë për të siguruar një punë të saktë dhe të detajuar etnografike të fshatit të tyre. Megjithëse burimet akademike pa dyshim mund të jenë tepër të dobishme, ato nuk janë burimi i vetëm i njohurive. Në fakt, zërat e njerëzve që jetojnë në tokë janë po aq të dobishëm, në mos më shumë. Rrëfimet e atyre shkrimeve më të privilegjuara si të huaj nuk duhet të përdoren për të fshirë ato zëra.

“Trashëgimia” është e pamundur të injorohet kur shikohet historia. Kur ndajmë jetën e dikujt, ne po tregojmë një histori. Disa histori janë më të lehta për tu treguar se të tjerat; historia e një shkencëtari aventurier queer i cili kaloi jetën e tij duke eksploruar një vend shumë shpesh të injoruar është e lehtë të tregohet, por Bajazid Doda meriton të jetë më shumë se një shënim në fund të faqes. Jeta dhe puna e tij nuk mund të përjashtohen si shpërqendrime të shpejta nga shfaqja e madhe e Nopçës. Ndërsa Doda nuk ishte në gjendje të përmbushte gjithçka që bëri Baroni, kjo nuk e bën historinë e tij më pak me vlerë të tregohet.

Mënyra se si tregojmë histori është shpesh po aq e rëndësishme sa historitë që zgjedhim të tregojmë. Sot ne shikojmë shënimin në fund të faqes, shtëpinë e shumë njerëzve queer gjatë gjithë historisë, për të gjetur personalitete si Doda, dhe ne do të shohim akoma më afër.

© 2020 Dylberizm - Të gjitha të drejtat e rezervuara

Scroll To Top