Historia queer në ish-Jugosllavi

Zakonisht kur flasim për lëvizjen LGBTQ+ dhe persekutimin e personave LGBTQ+, flasim për historinë botërore, flasim për Stonewall-in dhe lëvizjet në vitet ’60, në të njëjtën kohë nuk dimë pothuajse asgjë për historinë LGBTQ+ në rajonin tonë. 

Komuniteti LGBTQ+ në Ballkanin Perëndimor ka qenë gjithmonë nën presion; ekspozuar ndaj sulmeve dhe dhunës.

Midis shkishërimeve nga komunitetet e plotfuqishme fetare dhe dënimeve aq të ashpra sa dënimi me vdekje, situata ishte historikisht e rëndë në të gjithë rajonin, ndërsa ndjenja e përkatësisë së komunitetit ishte e kufizuar, nëse kishte sado pak.

Në Kodin Penal të parë pas mesjetar të Principatës së Serbisë, i quajtur Ligji i Dënimeve, i miratuar në vitin 1860, marrëdhëniet seksuale “kundër rendit të natyrës” midis meshkujve u dënuan me burgim nga 6 muaj deri në 4 vjet. Ashtu si në shumë dokumente ligjore të vendeve të tjera të asaj kohe, seksualiteti lezbike u injorua dhe nuk përmendej. Në vitin 1937, gazeta e përditshme me bazë në Beograd, Politika, botoi lajme për një të ri nga Serbia Qendrore, i cili mbërriti në Beograd me vëllezërit e tij për të ndryshuar gjininë.

Gjatë Gjermanisë naziste, në Kroaci homoseksualët u persekutuan dhe u dërguan në kampe përqendrimi si Jasenovac, pavarësisht nga kombësia ose orientimi i tyre ideologjik. Shumë pak kërkime janë bërë mbi përvojat e homoseksualëve gjatë Luftës së Dytë Botërore në Jugosllavi; vetëm një pasqyrë e vogël e ka dhënë autori kroat Ilija Jakovljević në tekstin e Kampi i Përqendrimit në Sava, në të cilin ai përmend se në burgun e Sheshit N16 në Zagreb ai takoi një “dashnor të trupit mashkullor”, duke iu referuar vetëm identitetit të burrit dhe jo nëse ai ishte burgosur për orientimin e tij seksual.

Ekzistojnë dy rrëfime për partizanët homoseksualë jugosllavë gjatë Luftës së Dytë Botërore në Jugosllavi. Një dënim i njohur me vdekje u dha nga një detashment kroat i Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare për komandantin e rrjetit të komunikimit të partizanëve kroat, Josip Mardeshiq, pasi u zbulua se kishte pasur marrëdhënie me vartësit e tij meshkuj.

Rrëfimin tjetër e ka dhënë Milovan Djilas në kujtimet e tij të luftës, ku ai tregon një histori nga Sanxhaku ku “një mysliman, një ushtar i mirë dhe një komunist i zellshëm” u ekspozua si homoseksual nga ushtarët e tjerë tek sekretari rajonal, Rifat Burdžovic. Sekretari Rajonal në dyshim e pyeti Djilas nëse ai duhej të “ekzekutonte të “çuditshmin”, ndërsa Djilas mbeti në dyshim, duke pranuar se, në atë kohë, ai as nuk dinte praktikën e Partisë Komuniste të Jugosllavisë (KPJ) dhe as ndonjë gjë të thënë për çështje të tilla nga Marksi dhe Lenini. Në fund ai konkludoi se “nga vese të tilla vuajnë proletarët, dhe jo vetëm dekadentët e borgjezisë” dhe se nuk mund të tolerohet që homoseksualët të kenë ndonjë funksion partiak, as të jenë drejtues të lëvizjes partizane. Djilas tha se vetëm më vonë mësoi se “ai homoseksual, i cili në dukje ishte burrëror, ishte shumë trim dhe ra në betejë me guxim”.

Në periudhën e pasluftës, pati më shumë shembuj të persekutimit dhe trajtimit çnjerëzor të individëve homoseksualë. Një nga rastet ndodhi në vitin 1952 në Dubrovnik, ku anëtarët e Partisë Komuniste arrestuan homoseksualët, vunë çanta me mbishkrime poshtëruese në kokë dhe i çuan nëpër qytet. Kur u formua Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë, ajo miratoi Kodin Penal Jugosllav të vitit 1929, një ligj i mëparshëm i Mbretërisë së Jugosllavisë, i cili ndalonte “turpërimin kundër rendit të natyrës” (seksin anal). Në vitin 1959, homoseksualiteti mashkullor u penalizua zyrtarisht në Jugosllavi me një vit burgim. Rreth 500 homoseksualë meshkuj janë burgosur ndërmjet viteve 1951 dhe 1977, rreth gjysma e të cilëve kanë shërbyer me kusht, dhe të tjerët kanë vuajtur dënime më të shkurtra. Për krahasim, shumë vende të Evropës Perëndimore (si Gjermania Perëndimore, Mbretëria e Bashkuar dhe Italia) dënuan dhjetëra mijëra homoseksualë gjatë së njëjtës periudhë.

Në vitet 1970, pas revolucionit seksual në pjesën më të madhe të Evropës Perëndimore, sfera ligjore dhe sociale e Jugosllavisë filloi të liberalizohej drejt të drejtave LGBTQ+. Në vitin 1973, Dhoma e Mjekësisë Kroate hoqi homoseksualitetin nga lista e çrregullimeve mendore, 4 vite para Organizatës Botërore të Shëndetësisë.

Në vitin 1974, një profesor i drejtësisë në Universitetin e Lubjanës, Ljubo Bavcon, kërkoi dekriminalizimin e homoseksualitetit si një nga anëtarët e Komisionit për miratimin e së drejtës penale të Republikës Socialiste të Sllovenisë. Lidhja e Komunistëve të Jugosllavisë mbajti debate për këtë temë të paktën tre herë deri në vitin 1976, kur kërkoi dekriminalizimin në të gjitha republikat. Subjektet e para federale që dekriminalizuan homoseksualitetin ishin Republikat Socialiste të Kroacisë, Sllovenisë, Malit të Zi dhe Provinca Socialiste Autonome e Vojvodinës në 1977. Pjesët e tjera të Federatës e bënë këtë lëvizje vetëm pas rënies së Jugosllavisë. Serbia (me përjashtim të Vojvodinës) dhe Provinca Autonome e Kosovës në 1994, Maqedonia në 1997 dhe në fund Bosnja dhe Hercegovina në 1998. 

Festivali i parë gjashtë-ditor i kulturës së homoseksualëve në Jugosllavi u organizua në prill 1984 në Lubjanë. Në të njëjtin vit, organizata e parë e homoseksualëve Magnus u themelua në Lubjanë dhe në 1987, organizata e parë lezbike e themeluar ishte Lezbijska Lilit (LL). Në shpalljen e saj të vitit 1986, organizata Magnus kërkoi futjen e ndalimit të diskriminimit në bazë të orientimit seksual në Kushtetutën e Jugosllavisë, dekriminalizimin e homoseksualitetit në të gjithë Jugosllavinë, futjen e një kurrikule që do të paraqiste homoseksualitetin dhe heteroseksualitetin në kushte të barabarta dhe kërkoi protestë të Qeverisë Federale të Jugosllavisë kundër Republikës Socialiste të Rumanisë, Bashkimit Sovjetik, Iranit dhe vendeve të tjera ku homoseksualiteti ishte ende i kriminalizuar në atë kohë.

Në vitin 1990 në Hotel Moskva në Beograd, i cili ishte një vend i njohur për mbledhjen e homoseksualëve në vitet 1970, një grup homoseksual dhe lezbike filloi të organizonte takime dhe, në janar 1991, ata themeluan organizatën Arkadija.

Paradat e para të Krenarisë në rajon janë mbajtur në:

2001 – Beograd

2011 – Tiranë

2013 – Budva & Podgoricë

2017 – Prishtinë

2019 – Shkup

2019 – Sarajevë